23.1. Kanuna Aykırı Olarak Durdurma
23.1. Kanuna Aykırı Olarak Durdurma
23.1.1. Durdurmada Makul Sebep
Yolda yürüyen bir kişiyi durduran (PVSK 4A, AramaY 27) polisin hareketi, suç işlendiği hakkında makûl sebebe dayanıyorsa, hukuka uygundur ve polis bu kişilerin üzerinde bizde yoklama, diğer sistemlerde ise arama yapabilir.
Yapılan arama sonunda, Polis tarafından herhangi bir suç delili bulunması ile bulunmaması arasında bir fark yoktur. Zîra amaç bireyin Polis tarafından aşırı yetki kullanılmasına karşı korunmasıdır.
Amerikan Yüksek Mahkemesi, Brown v. Texas davasında verdiği kararda, polisin vatandaşla konuşarak iletişim kurmak hakkına sahip bulunduğunu kabul etmişse de, sebepsiz olarak, vatandaşı bir an olsun durdurmasının ve hatta kimliğini sormak için, hareket özgürlüğünü kısıtlamasının kanuna aykırı olduğunu vurgulamıştır. Polisin bir kişinin onu yolda durdurmak şeklinde de olsa özgürlüğünü kısıtlayabilmesi için, maddî olaylara dayanan bir makul sebebin veya makul şüphenin mevcut bulunması gerekir. Burada söz konusu olan, somut bir olgudur. Yoksa bir içgüdü veya bir sezgi değildir.
Durdurmanın "makul sebebi" yoksa elde edilen delil "kanuna aykırı delil" olur.
Yukarıda belirtildiği gibi, suç işlediği konusunda makûl bir sebep bulunduğu veya şüphe (reasonable suspicion = durdurma ve aramadaki başlangıç şüphesi) duyduğu takdirde, polis memuru yolda kişileri durdurarak (PVSK 4A), onlara soru sorabilir ve üzerlerini sıvazlayarak (stop and frisk) silah araması yapabilir.
Kolluğun "durdurma" yetkisinin kullanılabilmesi için, hâkim kararına ihtiyaç yoktur, zîra durdurma "arama" değildir (AramaY 27).
23.1.2. Terry v. Ohio
Terry v. Ohio davasında açıklandığı üzere, bilgi toplamak için kişilerin durdurulması hukuka uygundur. Buna "brief investigatory stop" denir.
23.1.3. United States v. Chadwick
Bu davada kabul edildiği gibi, polisin yakalanan kişinin yanında bulundurduğu kapalı kutuları, çantaları açma yetkisi yoktur. Türk polisi gibi, Amerikan polisi de yakaladığı kişinin üzerini ve elinin uzanabileceği yerlerde, "tehlikeyi önlemek" için hâkim kararı almadan silah araması (search incidentally arrest) yapabilir. Bu aramanın amacı polisin kendisini güvence altına alabilmesidir. Ayrıca delillerin yok olmasının önüne geçmek amacı da, bu aramada rol oynayabilir. Bununla birlikte, Türk Hukukunda durdurma sonrası ayrıntılı arama yapılabilmesi için, aleni yerlerde en azından kolluk amirinin yazılı emri, konut açısından ise, C. savcısının yazılı emrinin, arama öncesinde alınması zorunludur.
23.1.3. Aleni Yerlerdeki Özel Hayat
Özel hayat evin içindedir. Kamuya açık, herkesin gidebileceği aleni alanlarda bulunan insanları bütün bireyler görebilir, izleyebilir. Bu nedenle, aleni yerlerde gizlilik beklentisi azalmıştır. Hele bireylerin özel hayatlarında kullandıkları bir eşyayı terk etme iradesi ortaya çıkmışsa, gizlilik beklentisi artık ortadan kalkmış sayılabilir, Meselâ, polis, kapının önüne bırakılan çöpleri tetkik ederek bunlardan suç delili elde edebilir. Bu araştırma özel hayatın gizliliğini ihlâl etmez.
Bunun gibi, Amerikan Hukukunda bir şahsın otomobiline gizlice sinyal gönderen bir alet yerleştirerek, o şahsın günün akışı içinde nerelere gittiğini elektronik aletlere kaydetme de, özel hayatın gizliğini, bozmadığı kabul edilmektedir. Türk Hukuku bu konuyu farklı düzenlemiştir: aleni yerlerde bir kişinin sistematik olarak teknik araçlarla izlenmesi, CMK 140 kapsamında olup belli suçlarda ancak hâkim kararı ile mümkündür.
23.1.4. MOBESE Kameraları
Aleni yerlerde bulunan güvenlik kameraları tarafından kaydedilen görüntüler, kamera gizli değilse, hukuka uygundur. Ancak, o kameranın oraya yerleştirilmesi konusunda, tehlikenin varlığı sebebine dayanan idari bir karar verilmiş olması ve yapılan kayıtların kısa süreler sonra silineceğini düzenleyen bir kanun bulunması gerekir. Böyle yasal bir düzenlemeye dayanarak elre edilmiş bulunan bu görüntüler, tehlikeyi önlemek için kullanılabilir. Suç işlenirken yapılmış bulunan kayıtlar ise, suçüstü hükümleri kapsamında delil olarak kullanılabilir. Ancak, bu görüntülerin haber yapılarak medyaya yansıtılması kişilik haklarını ihlâl edebilir (AHİM Peck v. İngiltere).
23.1.5. Çıplak Gözle Görme
Önceden hâkimden karar almadan el koyma bakımından diğer bir istisna, çıplak "gözle görme" istisnasıdır. Meselâ, müsaade edilen hız limitinin üzerine çıktığı için polis tarafından durdurulan bir aracın içinde, "bulundurulması suç teşkil eden bir eşya" gözüküyorsa, sözgelimi arka koltuğun üzerinde bir tabanca duruyorsa, polis bu eşyaya hâkim kararı olmadan elkoyabilir (plain view doctrine). Bu şekilde elde edilen delil kanuna uygun bir delil olur ama şartları gerçekleşmedikçe, aracın bagajında arama yapılamaz.
Hâkim kararı olmadan El koyma açısından ikinci önemli istisna, içinde ışık yanan bir odanın perdesi açık penceresinden içeriyi görmek hâlinde ortaya çıkar.
Ancak, evin dışında bulunan bir görevli tarafından evin içinin teknik araçlarla izlenmesi CMK 140/son kapsamında olup, hukuka aykırıdır.
Rutin aramalar çerçevesinde, bavulda uyuşturucu madde bulunup bulunmadığının tespiti için, bavulların özel yetiştirilmiş köpeklere koklattırılması (dog sniffing), özel hayatın gizliliğini bozmazsa da, evin kapısının köpeğe koklattırılması özel hayatın gizli alanına bir müdahâle teşkil eder. Aleni yerlerdeki bavulların koklatılması ise, arama sayılmaz (AramaY 13j).
Gecikmede tehlikenin önemli bir hâl, toplum için büyük bir tehlike yaratan durumlardır. Meselâ, bir yangın çıkmışsa, evdekilerin hayatını kurtarmak (PVSK 20) açısından, hâkim kararı olmadan eve girmede zorunluluk vardır.
23.1.6. Suçüstü Hâli
Gecikmede tehlike bulunan hâllerden diğer birisi de, suç üstü hâlidir. İşlenmekte olan bir suç sırasında olay yerine gelen veya olay yerinden kaçan faili kovalayan polis memurunun, hâkimden karar alması mümkün değildir. Bir örnekle açıklamak gerekirse, evde silahlı kişilerin bulunduğu ihbar edilmiştir. Polis olay yerine geldiğinde, evden dışarıya ateş edilmiş ve yapılan operasyonla failler yakalanmıştır. Bunun gibi konutta işlenmekte olan ağırcezalık bir suç varsa, polis hâkim kararı olmadan eve girebilir (PVSK 20), (AramaY 8b, h).
Ancak dikkat edilmesi gereken bir nokta vardır: burada yapılan arama sadece "tehlikenin önlenmesi" ile ilgili ve dar kapsamlı bir aramadır. Evde daha detaylı bir arama yapılması özel hayatın gizliliğini ihlâl eder. Bu tür bir detaylı aramanın yapılabilmesi için, gene de hâkimden bir karar alınması gereklidir.
23.1.7. Takip Etmek
Hâkim kararı olmadan arama yapılabilen diğer bir hâl suçüstü takip edilen kişinin kaçarken geçtiği yerler açısından sözkonusu olur (CMK 117/3, 118/2). Bu kişi kaçtığı sırada suç delili veya eşyası niteliğindeki şeyleri etrafa atmış veya istemeden orada bırakmış olabilir. Örneğin tabancayı bir evin bahçesine doğru fırlatabileceği gibi, ceketinin düğmesi veya kimlik belgeleri öteye beriye düşmüş olabilir. Bu gibi yerlerde arama yapılması açısından hâkimden karar almaya imkân ve gerek yoktur.