11.2. Gözaltına Alma
11.2. Gözaltına Alma
11.2.1. Gözaltı Kararı (CMK 91/1, 91/2)
Gözaltına alma kararı ayrı ve müstakil bir işlemdir. Kolluk sadece yakalama yetkisi ile donatılmıştır. Gözaltı kararı Cumhuriyet savcısı tarafından verilebilir (CMK 91).
Cumhuriyet savcılığının yakalanan kişinin gözaltına alınmasına karar vermesi iki koşula bağlanmıştır: a) bu tedbirin soruşturma yönünden zorunlu olması ve b) kişinin bir suçu işlediği şüphesini gösteren somut delillerin varlığı.
Somut delillere daymayan hâllerde kolluk yakalama yetkisini kullanamaz. Bunun gibi, olayı izleyen herkesi ilk bakışta inandırabilecek düzeyde bir şüphenin bulunmadığı hâllerde yakalama yapılamayacağı gibi Cumhuriyet savcılığı gözaltına alma kararı da veremez.
Cumhuriyet savcısı "zorunlu ise" ve suçun "delili" varsa gözaltına alma kararı verir.
Cumhuriyet savcısı yakalanan kişiyi, CMK 91/2 deki koşulların mevcut olmadığı hâllerde serbest bırakabilir (CMK 91/6). .
Gözaltı kararı ile birlikte, kolluğun fotoğraf çekme ve parmak izi alma yetkisi doğar (PVSK 5).
11.2.2. Bireysel Suçlardaki Gözaltı Süresi (CMK 91/1)
Kolluk tarafından suçüstü hâlinde veya 90/2 uyarınca yakalanan şüphelilerin gözaltı süresi yakalama anında başlar ve yirmidört saati geçemez.
Yakalama yerine en yakın hâkim veya mahkemeye gönderilme için zorunlu süre hariçtir ve bu süre oniki saatten fazla olamaz.
Yakalama emri üzerine yakalanan kişilerin de aynı süre içinde yetkili hâkime çıkarılması gerekir.
Bunun üzerine 2014 yılında 6526 sK ile CMK 94 değiştirildi ve yol tutuklaması kaldırıldı.
Ancak yetkili hâkim veya mahkeme oniki saatten fazla uzakta ise sulh ceza hâkimi kişiyi yetkili hâkim veya mahkemeye gönderilmesi için tutukluyor fakat nakillerde büyük gecikmeler yaşanıyordu.
"Madde 94 - (1) Hâkim veya mahkeme tarafından verilen yakalama emri üzerine soruşturma veya kovuşturma evresinde yakalanan kişi, en geç yirmi dört saat içinde yetkili hâkim veya mahkeme önüne çıkarılır. (2) Yakalanan kişi, en geç yirmi dört saat içinde yetkili hâkim veya mahkeme önüne çıkarılamıyorsa, aynı süre içinde yakalandığı yer adliyesinde, mevcut değil ise en yakın adliyede kurulu sesli ve görüntülü iletişim sisteminin kullanılması suretiyle yetkili hâkim veya mahkeme tarafından bu kişinin sorgusu yapılır veya ifadesi alınır.”
11.2.3. Kabahatlerdeki "Tutma" Da Gözaltı Süresi
Kabahatler Kanunundaki "kimlik tespiti tutmasında" süre belirtilmemiştir (KK 40/2). Ancak bu sürenin çok kısa olacağı (kimliğin belirlenmesine kadar) anlaşılmaktadır. Fakat tespit işlemleri uzarsa hâkim kararı ile tespitin sonucunun beklenmesi amacı ile "tutuklama kararı verilmesi" hükme bağlanmıştır.
Tutuklama kararı verilemeyen suçlardan dolayı yakalanan ve kimliği tespit edilip ifadesi alınarak serbest bırakılacak olan kişiler ve kimliğin tespiti gereği ile "tutulan" kişiler 24 saati geçmemek üzere polisçe gözaltına alınabilir ve gerekirse tutuklanabilirler (PVSK 4A/9).
11.2.4. Toplu İşlenen Suçlardaki Gözaltı Süreleri (CMK 91/3)
Toplu suçlardan (CMK 2) yakalanan kişiler, bireysel suçlarda olduğu gibi hemen C. savcısına bilgi verilerek (CMK 90/5) ve zorunlu yol süresi hariç, yakalama anından itibaren en geç 24 saat içinde hâkime çıkarılırlar (CMK 91/1).
Toplu suçlardaki süre, birer gün olmak üzere, dört güne kadar uzatılabilir (CMK 91/3). '
Bu uzatmaya, delillerin toplanmasındaki güçlük veya şüpheli sayısının çokluğu gerekçeleri ile karar verilebilir.
CMK uzatma sistemini tamamen değiştirilmiş ve C. savcısının her defasında bir günü geçmemek üzere gözaltı süresinin ayrı ayrı kararlar vererek üç gün süre ile uzatılması konusunda yazılı emirler vermesi öngörülmüştür (CMK 91/3). Ancak her bir seferinde uzatma kararı almak üzere yakalanan kişinin C. savcısı önüne "vücudu ile" getirileceğine dair bir hüküm, kanunda yer almamaktadır.
Toplu olarak işlenen suçlarda gözaltı süresinin uzatılması konusunda Cumhuriyet savcısının verdiği emir, gözaltına alınan kişiye derhâl tebliğ edilir (CMK 91/3).
11.2.5. Terör Suçlarında Gözaltı Süresi Ayrıcalık Göstermez
Terör suçlarında gözaltı süresi açısından özellik yoktur.
Genel usûl uygulanır ve gözaltı süresi, yakalama yerine en yakın hâkim veya mahkemeye gönderilmesi için zorunlu süre hariç, yakalama anından itibaren yirmidört saati geçemez.
Yakalama yerine en yakın hâkim veya mahkemeye süre oniki saatten fazla olamaz (CMK 91/1).
Toplu olarak işlenen suçlarda, delillerin toplanmasındaki güçlük veya şüpheli sayısının çokluğu nedeniyle Cumhuriyet savcısı gözaltı süresinin her defasında bir günü geçmemek üzere, üç gün süreyle uzatılmasına yazılı olarak emir verebilir. Gözaltı süresinin uzatılması emri gözaltına alınana derhâl tebliğ edilir (CMK 91/3).
Buna karşılık, mülga TMK 10/3-ç maddesi gereğince; TMK 10 maddesi kapsamında terör suçları yönünden yakalananlar için CMK 91/1 deki 24 saat olan gözaltı süresi 48 saat olarak uygulanıyordu.
Bir iyileştirme olarak, mülga CMK 251'deki "Anayasanın 120 nci maddesi gereğince olağanüstü hâl ilan edilen bölgelerde yakalanan kişiler hakkında toplu olarak işlenen suçlarda 4 gün olarak öngörülen gözaltı süresi C. Savcısının talebi ve hâkimin kararıyla 7 güne kadar uzatılabilir" hükmü, mülga TMK 10 maddeye alınmamıştı. 2014 değişikliği ile tüm bu istisnai düzenlemeler yürürlükten kaldırıldı. gözaltı süresi benimsenmiş ve
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nde tek tip içtihat ile dört günü geçemeyeceği kabul edilmiştir.
Gözaltı süresinin 6 gün olduğu durumda, İHAS 5/3 ihlâl edilmiş olur (Kabul vd - Türkiye 3.11.2009);
10 günlük gözaltı süresi de ihlâldir (Attı ve Tedik - Türkiye 20.10.2009). Bu ihlâlin meselâ, gözaltı süresinin 7 gün olduğu bir durumda önce ulusal mahkemeler önünde ileriye sürülmesi gerekmez (Öcalan - Türkiye; Böke ve Kandemir - Türkiye, 10.3.2009).
11.2.6. Yakalama Emri Üzerine Yakalanan Kişilerin Gözaltı Süresi (CMK 94)
Yakalama emri üzerine yakalanan kişi, en geç yirmidört saat içinde yetkili hâkim veya mahkeme önüne çıkarılır (CMK 94/1). Bu mümkün değilse, aynı süre içinde en yakın sulh ceza hâkimi önüne çıkarılır. Kimlik bilgileri tutmuyorsa serbest bırakılabilir, yoksa SEGBİS üzerinden yetkili hâkim veya mahkemeye çıkarılır,
11.2.7. İade Yakalamasında Süre
Suçluların İadesi Sözleşmeleri çerçevesinde yabancı bir Devletin talebi üzerine iade edilmek amacı ile yakalanan kişiler de genel kurallar uyarınca hâkim önüne çıkarılırlar. İade talebinde bulunan Devlet gerekli belgeleri zamanında göndermiş olmalıdır. Belge beklemek amacı ile uzun süreli özgürlük kısıtlanamaz.
11.2.8. Gözaltı Sırasında Yapılan İşlemler
Soruşturma evresi sırasında adli bir işlem yapan kolluk mensubu, derhâl savcıyı haberdar etmek mecburiyetindedir (CMK 161/2). İlk yakalama anında C. savcısına bilgi verilmiş olması zaten gereklidir. Gözaltı sırasındaki araştırma işlemleri C. savcının tek tek verdiği emirler ile yapılacak, fakat kolluk kendiliğinden herhangi bir adli işlem yapmak durumunda kalırsa, bunu da C. savcısına hemen bildirecektir.
Yakalama sırasında direnenler ve gözaltına alınması gerekli görülenler doktor muayenesi için resmî kuruluşlara götürülür (Yakalama Y. 9).
Yakalanarak gözaltına alınan şüpheli veya sanığın soruşturma ve kovuşturmanın her aşamasında bir veya birden fazla müdafiin yardımından yararlanma hakkı vardır.
Kanuni temsilcisi varsa o da şüpheliye veya sanığa müdafi seçebilir (CMK
149/1).
Soruşturma evresinde ifade almada en çok üç avukat hazır bulunabilir (CMK
149/2).
Terör suçlarında şüphelinin müdafi ile görüşme hakkı, C. savcısının istemi üzerine, hâkim kararıyla yirmidört saat kısıtlanabiliyordu (mülga TMK 10-b). 2014 yılında 6526 sK ile bu hüküm kaldırıldı.
Müdafiin dosya inceleme yetkisi kısıtlanamaz (CMK 153).
Yakalanan veya tutuklu bulunan kişi vekaletname aranmaksızın müdafii ile her zaman ve konuşulanları başkalarının duyamayacağı bir ortamda görüşebilir. Etkin bir savunma yapabilmesi için, dosyanın şüpheli - müdafi görüşmesi (CMK 154) öncesinde incelenmesi gerekir.
"Gözaltında müdafiin hukukî yardımından yararlanamama itirazı" (İHAS 6/3-
c) , dava görülmekte iken bireysel başvuru konusu yapılamaz; iç hukuk yollarının tüketilmesini beklemek gerekir. Buna karşılık, evlerinde hukuka aykırı arama yapıldığını iddia eden bireysel başvurucuların AHİM önünde 8 inci madde ihlâli elde edebilmeleri için, bu noktayı iç hukukta ileri sürmüş olmaları gerekir (Kabul - Türkiye, 3.11.2009).
Yakalanan sanığın içinde bulunduğu hukukî duruma 'gözaltına alma' veya 'nezaret altında bulundurma' adı verilir.
Kolluk, yakalanan kişinin kaçması veya saldırıda bulunmasının önlenmesi bakımından sağlığına zarar vermeyecek şekilde her türlü tedbiri alabilir (PVSK 13). Gözaltına alınanların yeme, içme ihtiyaçları ile nakillerine ait masraflar Emniyet Genel Müdürlüğü Bütçesine konulacak ödenekle karşılanır (PVSK Ek m. 2/2).
Aynı suçla ilgisi olanlarla, birbirine hasım olanlar, erkek ve kadınlar bir araya konamaz. Nezaret altına alınan kişilerin zarurî ihtiyaçlarını bizzat görevli memurun gözetiminde gidermeleri sağlanmalıdır. Nezarethaneye girecek kişinin bel kemeri çıkartılır. Verilen yemekler karakol nöbetçisi tarafından kontrol edilir.
11.2.9. Gözaltı Durumunun Sona Ermesi
Gözaltı durumu ilgilinin savcı veya hâkim tarafından serbest bırakılması, hâkime çıkarılıp tutuklanması veya gözaltı kanuni süresinin dolması ile sona erer. Yakalanan kişiyi serbest bırakma yetkisi öncelikle savcıya aittir (CMK 91/2). Hâkim de tutuklanması istemi ile önüne çıkarılan yakalananı serbest bırakabilir (CMK 91/5).
Hâkime çıkarılan kişinin tutuklanması da gözaltı durumuna son verdirir. Yasada öngörülen yakalama anından itibaren 24 saat toplu olarak işlenen suçlarda toplam dört gün gözaltı süresi sona erdiğinde kişi otomatik olarak serbest bırakılır (CMK 91/5).